زانو یا پای ضربدری، وضعیتی ست که در آن زانوها روبه‌داخل تمایل دارند. هنگامی‌که پاها در حالتی صاف قرار می‌گیرند، زاویه‌ی روبه‌داخل دارند و به هم می‌چسبند اما قوزک پاها با فاصله‌ی زیادی از هم قرار می‌گیرند. در اصطلاح پزشکی زانوی ضربدری، ژنووالگوم نام دارد. این وضعیت دردناک و ظاهری ناخوشایند دارد و می‌تواند منجر به آرتروز زودهنگام زانو شود. اکثر کودکانی که دچار زانوی ضربدری هستند، خودبه‌خود مشکلشان برطرف می‌شود اما اگر شدت زانو و پای ضربدری بیشتر شود و تا سن 10 سالگی بهبود نیابد، به ارزیابی و آزمایش‌های بیشتری نیاز است.
دلیل ژنووالگوم یا زانوی ضربدری چیست؟
بعضی از عواملی که می‌توانند منجر به زانوی ضربدری شوند، علت ژنتیکی است. این وضعیت معمولاً در سنین دو تا چهار سالگی تشخیص داده می‌شود و تا سن هفت یا هشت سالگی به طور قابل توجهی بهبود می‌یابد.
ساختمان عضلانی بدن نیز یکی از عوامل دیگر زانوی ضربدری است. این مشکل به صورت ایجاد یک فضای خالی در قسمت میانی یا داخلی زانو رخ می‌دهد. این فضای خالی می‌تواند باعث کشش رباط‌های میانی زانو شود. این وضعیت بیشتر در زنانی که دارای لگن پهن هستند رایج است و باعث افزایش زاویه استخوان ران به سمت خط میانی بدنشان می‌شود.
عضلات باسن نیز می‌توانند به دلیل سفت شدن باعث زانوی ضربدری شوند و پاها را به سمت یکدیگر بکشند، عضلات گلوتئوس داخلی را ضعیف نموده و زاویه پا را به سمت داخل هدایت می‌کنند. این وضعیت همچنین ممکن است به عنوان یک واکنش جبرانی بدن نسبت به درد در مناطق دیگری از پا، ساق پا یا لگن رخ دهد. آسیب به استخوان ساق پا هم می‌تواند باعث ظهور زانوی ضربدری شود. علاوه بر این، آرتروز زانو یا التهاب مفاصل زانو نیز می‌توانند عامل ایجاد این مشکل باشند.
نشانه‌های آن چیست؟
یکی از علائم زانو و پای ضربدری این است که هنگامی‌که زانوها را کنار یکدیگر قرار می‌دهند، قوزک پاها بافاصله‌ی بسیار زیادی از هم قرار می‌گیرند. شیوه‌ی راه رفتن فرد نیز تحت تأثیر این حالت قرار خواهد گرفت، زیرا فقدان فاصله‌ی بین زانوهایشان را جبران می‌کند. این حالت راه رفتن ممکن است باعث بروز علائم دیگری شود، مانند:
- زانودرد
- لنگیدن در هنگام راه رفتن
- درد در کف پا، باسن و قوزک پا
- خشکی مفاصل
- از دست دادن تعادل در هنگام ایستادن
مشکلات احتمالی
مشکلات زانوی ضربدری ممکن است شامل موارد زیر شوند:
- مشکل در راه رفتن (بسیار نادر است)
- زانوی ضربدری اغلب با مشکل صافی کف پا ارتباط دارد.
- مشکلاتی در اعتمادبه‌نفس که مربوط به ظاهر فرد و فرم قرارگیری پاهای ضربدری او به وجود می‌آیند.
- در صورت عدم درمان، پای ضربدری می‌تواند منجر به بروز زودرس آرتروز زانو شود.
تشخیص
ژنووالگوم معمولاً وقتی در سنین بسیار پایین بروز کند در مراحل اولیه تشخیص داده نمی‌شود. در کودکان و بزرگ‌سالان، پزشک متخصص سعی در تشخیص علت بروز این مشکل می‌کند. اگر به هرگونه درمانی برای اصلاح این مشکل نیاز باشد باید ابتدا علت آن معین شود.
برای تشخیص دقیق زانو و پای پرانتزی، پزشک متخصص نیاز دارد درباره‌ی سابقه‌ی پزشکی فرد را سؤالاتی را مطرح کند. سؤالات شامل اطلاعاتی درباره‌ی سابقه‌ی خانوادگی و هرگونه مشکلات از قبل شناخته‌شده در بیمار که ممکن است منجر به زانوی ضربدری گردند. اگر این مشکل با درد همراه باشد، پزشک از بیمار می‌خواهد تا محل دقیق درد و شدت آن و زمان بروز آن را مشخص کند.
پزشک متخصص همچنین موارد زیر را مشاهده خواهد کرد:
- فرم زانوها در هنگام ایستادن
- نحوه‌ی راه رفتن بیمار
- وجود تفاوت بیت طول پاها با یکدیگر
پزشک ممکن است به دنبال یافتن الگوهای ناهمواری نیز در کفی کفش‌های فرد باشد. در برخی موارد، پزشک برای بررسی ساختار استخوان‌ها، انجام ام آر آی یا عکس رادیولوژی را توصیه کند.
روش‌های درمان و اصلاح زانوی ضربدری
برخی از مهم‌ترین راه‌های درمان زانوی ضربدری (ژنووالگوم) در کودکان و بزرگ‌سالان عبارت‌اند از:
کفی طبی
کفی طبی یا اورتزها، کفی‌هایی هستند که در کفش‌ها قرار می‌گیرند تا به اصلاح حالت راه رفتن فرد یا نحوه‌ی قرار گرفتن کف پا روی زمین در هنگام راه رفتن یا دویدن کمک کنند. این کفی‌ها به افراد دچار زانوی ضربدری که یک پایشان بلندتر از پای دیگر است، کمک بسیاری خواهد کرد.
بریس
علاوه بر اورتزها و یا بجای آن‌ها می‌توان برای افراد دچار پای ضربدری از بریس‌ها یا اسپلینت‌هایی استفاده کرد. این بریس‌ها برای کمک به رشد استخوان در حالتی مناسب طراحی‌شده‌اند.
فیزیوتراپی
با انجام جلسات درمانی فیزیوتراپی می‌توان به بسیاری از افرادی که دچار زانوی ضربدری هستند، کمک کرد. برنامه‌های درمانی فیزیوتراپی می‌توانند به صاف کردن عضلات خارجی پا (عضلات دورکننده) کمک کنند، رشد و فعال کردن قوس کف پاها و حرکت دادن استخوان قوزک داخلی به‌طرف داخل و به‌طرف استخوان قوزک خارجی (به سمت بالا و به‌طرف زانو) همگی می‌توانند به کاهش علائم این مشکل کمک کنند.
تمرین و حرکات ورزشی
زانوی ضربدری معمولاً به خاطر ضعف در عضلات دورکننده رخ می‌دهد که در خارج از ران‌ها و استخوان‌های لگن یافت می‌شوند. این عضلات را می‌توان با تمرینات ورزشی بخصوصی اصلاح کرد که در پایین به برخی از آن‌ها اشاره خواهد شد:
حرکت لانژ از پهلو
روش انجام حرکت زیر را برای شما توضیح می‌دهم. این حرکت به تقویت عضلات همسترینگ، ابداکتورها یا دورشونده، و عضلات چهار سر کمک می‌کند. برای انجام این حرکت، مراحل زیر را دنبال کنید:
- ایستاده و پاها را به عرض لگن باز کنید. دست‌ها را در جلوی سینه قرار دهید.
- یکی از پاهایتان را به سمت چپ بدنتان (در صورتی که از راست به چپ حرکت می‌کنید) ببرید، در حالی که کف پا را روی زمین قرار دهید.
- زانو را خم کنید و باسن را به عقب حرکت دهید. تا زمانی که احساس انقباض شدیدی در باسن و ران پای دیگر می‌کنید، ادامه دهید.
- بایستید و هر دو پایتان را به جای قبلی خود برگردانید.
- این حرکت را 10 تا 12 بار تکرار کنید.
- سپس همین حرکت را با پا دیگر انجام دهید.
- برای افزایش مقاومت، می‌توانید یک توپ طبی را در جلوی سینه نگه دارید.
با انجام این حرکت‌ها، عضلات همسترینگ، ابداکتورها یا دورشونده، و عضلات چهار سر تقویت می‌شوند. لطفا قبل از انجام هرگونه تمرین و ورزش، با پزشک خود مشورت کنید، به ویژه اگر مشکلی در زانو دارید یا تا به حال این حرکت را انجام نداده‌اید.
بالا بردن پای صاف
قبل از انجام این حرکت، بهتر است برای 5 دقیقه با حرکات ایروبیک مانند دوچرخه‌سواری یا پیاده‌روی، بدنتان را گرم‌کنید. بعدازآنکه بدنتان گرم شده، می‌توانید به پشت بخوابید و استراحت کنید. یک‌پا را موازی با کف زمین صاف نگه‌دارید و زانوی دیگر را خم تنید و کف پایتان را روی سطح زمین قرار دهید. عضلات ران پای صاف‌شده را سفت کنید و سپس آن را حدود سی سانتی‌متر از سطح زمین بالا ببرید. این حالت را برای 5 دقیقه نگه‌دارید. قسمت بالاتنه و کمرتان باید راحت باشد و همچنین از ایجاد قوس در کمرتان خودداری کنید. می‌توانید این حرکت را حداقل دو بار برای هر طرف تکرار کنید. این حرکت روی عضلات روی عضلات چهار سرکار می‌کند که در جلوی ران‌ها قرار دارند و از مفاصل زانو محافظت می‌کنند.
استپ از پهلو
برای انجام این ورزش، نیاز است که از یک استپ یا چهارپایه استفاده کنید. کنار استپ یا چهارپایه بایستید درحالی‌که صورتتان به سمت راست است و هر دودستتان در جلوی سینه قرار دارد. پای راستتان را روی استپ یا چهارپایه قرار دهید، پایتان را روی آن فشار دهید و سپس کل بدنتان را بالا بکشید. وقتی پای راستتان صاف شد، آن را برای یک ثانیه نگه‌دارید و سپس بدنتان را پایین بیاورید. این حرکت را برای ده تا 12 بار تکرار کنید و سپس پایتان را عوض کنید. برای مقاومت بیشتر میتانید از یک توپ طبی استفاده کنید.
حرکت اسکوات روی دیوار
برای انجام این حرکت، لطفاً پشت به یک دیوار ایستاده و دو پاشنه پاهایتان را کمی دور از دیوار قرار دهید. زمانی که برای حرکت اسکوات خود را روی دیوار بالا و پایین می‌کشید، به یاد داشته باشید که زانوها با انگشتان پاهایتان هم‌راستا باشند. پاها را به عرض شانه باز کنید و زانوها را با زاویه نود درجه خم کنید. این حرکت را “اسکوات” می‌نامند. هنگام انجام اسکوات، عضلات شکم خود را کمی فشرده نگه دارید. این حالت را برای پنج تا ده ثانیه نگه دارید و به تدریج زمان نگه‌داشتن حرکت را افزایش دهید تا استقامت شما بهبود یابد.
لطفاً به خاطر داشته باشید که قبل از انجام هرگونه تمرین و ورزش، بهتر است با پزشک خود مشورت کنید، به ویژه اگر مشکلی در زانو دارید یا تا به حال این حرکت را انجام نداده‌اید. همچنین، اطمینان حاصل کنید که شرایط فیزیکی و سلامتی شما برای انجام این تمرین مناسب است.
آیا برای درمان، جراحی انجام می‌شود؟
درمان اصلاحی این مشکل ممکن است در برخی کودکان لازم باشد. اختلالات راه رفتن، کف پا، قوزک پا، ساق پا و ناراحتی زانو، بدفرمی کشکک زانو و شواهدی از وجود اختلال سستی رباطی در زانو و مشکلاتی در ظاهر همگی بر نیاز به جراحی اصلاحی برای پای پرانتزی دلالت دارند. این جراحی را باید بسته به میزان بدفرمی، تا بعد از سنین هشت تا ده‌سالگی به تعویق انداخت.
